AMAÇ VE YÖNTEM
Sosyo Politik Saha Araştırmaları Merkezi, 16 -28 Nisan 2021 tarihlerinde “Türkçe dışındaki Anadillerin Kullanım Yaygınlığı, Anadillerin Korunması ve Eğitimi” ile esas olarak ortaokul düzeyindeki okullarda “Yaşayan Diller ve Lehçeler Seçmeli Dersi” kapsamında yerel anadillerin öğretilmesine ilişkin programın gidişatına dair iki ayrı çalışma yürütmüştür.
Online ortamda yürütülen anket çalışmasının ilki; Adıyaman, Ağrı, Ankara, Antalya, Batman, Bitlis, Dersim, Diyarbakır, Hakkâri, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Mardin, Mersin, Şanlıurfa, Şırnak ve Van kentlerinde 1047 kişinin katılımı ile gerçekleşirken;
İkinci çalışma ise; İstanbul”, “Van”, “Diyarbakır”, “Şırnak”, “Kocaeli”, “Şanlıurfa”, “Hakkâri”, “Siirt”, “Bingöl”, “Batman”, “Ağrı” ve “Mardin” kentlerinden 138 Öğretmenin katılımıyla gerçekleşmiştir.
Çalışmalar ayrı ayrı SPSS’e aktarılmış ve ayrı ayrı hesaplanarak tablo ve grafiklerle analize tabi tutulmuştur.
I.ÇALIŞMA
17 Kentten katılımın sağlandığı 1. Çalışmanın soruları üç bölümden oluşmuştur. İlk bölümde katılımcıların eğitim, cinsiyet, yaş ve çalışma durumlarına odaklanan demografik sorular yer alırken,; İkinci bölümde sahip olunan anadili, anadilini kullanım yaygınlığı, anadilini kullanımı ve gelişim sorunları ve çözümlerine dair tercih ve algılarına odaklanırken; üçüncü bölüm hanelerinde 0-18 yaş grubunda çocuk bulunan katılımcıları kapsamış; ilgili yaş grubundaki çocukların anadil öğrenme ve konuşma koşulları yanında, okullu olanların başta “Yaşayan Diller Ve Lehçeler Seçmeli Dersi” olmak üzere mevcut anadil eğitimlerini nasıl değerlendirdikleri anlaşılmaya çalışılmıştır.
Bu bağlamda ilk çalışmada özetle şu bulgulara ulaşılmıştır;
%62,8’i Erkek, %37,2’si Kadın görüşmecilerden oluşan ilk çalışmaya katılan yaş grupları içindeki yoğunluğa bakıldığında. %32,6’sının 25-34 yaş grubunda, %27,1’inin 35-44 yaş grubunda olduğu; %57,1’inin Üniversite ve %11,2’sinin Lisansüstü mezunu olduğu görülmüştür.
Katılımcıların %86,3’ü Anadilinin Kurmancî, %10,2’si Kırmanckî/Zazakî, %0,9’u Arapça ve %0,8’i Ermenice olduğunu söylerken çalışmaya Anadilinin Türkçe olduğunu söyleyen %1,8’’lik bir kesimin de katıldığı görülmüştür.
Hane İçinde/Ailenizde Ağırlıklı Olarak Hangi Dil Konuşuluyor? Sorusuna, katılımcıların %65,3’ü Kurmancî, %28,9’u Türkçe ve %5’i Kırmanckî/Zazakî yanıtlarını vermişlerdir.
Anadil ve Cinsiyet karşılaştırmasına baktığımıza; Erkek görüşmecilerin %70,5’i Kurmancî, %23,6’sı Türkçe, %5,2’si Kırmanckî/Zazakî; Kadın görüşmecilerin %56,7’si Kurmancî, %37,9’u Türkçe, %4,6’sı Kırmanckî/Zazakî Anadillerine ait olduklarını belirtmişlerdir.
Hane İçinde/Ailenizde Ağırlıklı Olarak Hangi Dil Konuşuluyor sorusunun Anadil karşılaştırmasına baktığımızda, anadili;
Arapça olanların, %44,4’ü Arapça, %55,6’sı Türkçe; Ermenice olanların, %50’si Ermenice, %50’si Türkçe; Kırmanckî/Zazakî olanların, %48,6’sı Kırmanckî/Zazakî, %43,9’u Türkçe; Kurmancî olanların, %74,4’ü Kurmancî, %25,6’sı Türkçe; Türkçe olanların, %15,8’i Kurmancî, %84,2’si Türkçe yanıtlarını vermişlerdir.
Burada Anadili Türkçe olan %1,8’lik kesimin %15,8’inin hanelerinde Kurmancî konuştuklarını bildirmesi iki ihtimali düşündürmüştür: İlk ve güçlü ihtimal, bu katılımcıların gerçekte anadilleri Kurmancî olmakla beraber anadilini resmi dille tarifleme ihtiyacı duyduğu ihtimalidir. Diğer ihtimal ise gerçekten anadilleri Türkçe olduğu halde yaşadıkları yerdeki etkileşimden kaynaklı olarak hane içinde Kurmancî konuştukları ihtimalidir.
Ayrıca katılımcıların %66,6’sı Hane İçinde Anadillerini sıklıkla konuştuklarını, %24,4’ü ise Ara sıra konuştuklarını söylerken; Anadili Arapça olanların %33,3’ü, Ermenice olanların, %37,5’i Kırmanckî/Zazakî olanların, %45,8’i, Kurmancî olanların, %69,1’i Her zaman hanelerinde anadillerini konuştuklarını bildirmiştir.
Sokakta/Sosyal Hayatta Çoğunlukla Konuştuğunuz Dil Hangisidir? Sorusuna katılımcıların %57,5’i Türkçe, %40,5’i Kurmancî derken; Erkek görüşmecilerin %49,2’si Türkçe, %48,4’ü Kurmancî; Kadın görüşmecilerin %71,5’i Türkçe, %27,2’si Kurmancî yanıtlarını vermişlerdir. Yani haneden uzaklaşıldıkça anadili kullanımında ciddi azalmalar dikkat çekerken, kadının erkeğe göre hane dışında daha çok Türkçe konuşmayı tercih ettiği görülmüştür. Ayrıca Anadili Ermenice olanların tamamı, Arapça olanların %88,9’u Kırmanckî/Zazakî olanların %71’i, Kurmancî olanların %54,4’ü sokakta Türkçe konuştuklarını söylerken; Anadili Türkçe olan %5,3’lük kesim Kurmancî konuştuklarını bildirmişlerdir.
Yine katılımcılarımızın %53,6’sı Anadillerimi Hem konuşuyorum hem anlıyorum hem de okuyup yazabiliyorum derken %32,3’ü Konuşuyorum anlıyorum ama okuyup yazamıyorum demiştir. Erkeklerin kadın görüşmecilere göre daha çok hem konuşup hem okuyup hem yazdığı görülürken Türkçe dışında Anadilini en fazla “hem anlayıp, konuşup, okuyup yazabilenlerin” Ermenice anadiline sahip olanlardan olduğu (%87,5’i); En az “Hem konuşup, anlayıp, okuyup, yazabilen” anadili grubunun ise Kırmanckî/Zazakî anadilinden olanların (%43’ü) olduğu görülmüştür.
Anadilimi Bilmiyorum/Konuşamıyorum diyenlere “Niçin Bilmiyorsunuz/Konuşamıyorsunuz?” Sorusu da yöneltilmiş; katılımcıların %57,1’i Anadilimi öğrenebileceğim bir okul ve kaynak olmadığı için,
%20,6’sı Ailem de konuşan olmadığı için/ Ailem öğretmediği için, %13,5’i Yasak olduğu için, %8,6’sı Dışlanmamak için sadece resmi dili öğrendim/ sadece resmi dil öğretildi yanıtlarını vermişlerdir.
Katılımcılara yöneltilen “Hane İçinde Kimler Ne Sıklıkla Anadilini Konuşuyor?” sorusuna verilen yanıtlara göre;
Annelerin, %82,4’ü; Babaların, %82,5’i; 0-5 Yaş grubu çocukların, %39,6’sı; 6-11 Yaş grubu çocuk, %37,2’si; 12-17 Yaş grubu çocukların %40,6’sı; 18-24 Yaş grubunun%49,8’i; 25-34 Yaş grubunun %61,3’ü; 35-44 Yaş grubunun, %71’i; 45-54 Yaş grubunun %80,9’u; 55-64 Yaş grubunun %87,2’si; 65 ve üstü Yaş grubunun %92,7’si hanelerinde sık sık Anadillerini konuşurken; yaş küçüldükçe hanede anadili konuşanların sayısının azaldığı görülmüştür.
Anadilinizi Öğrenmek İçin Çaba Harcıyor Musunuz? Sorusuna katılımcılarımızın %78,6’sı Evet, %5,9’u Hayır, %15,5’i Kısmen yanıtlarını vermişlerdir. Anadillerini öğrenmek için en çok çaba harcayan anadil grubunun Kurmancî (%80,3) ve Kırmanckî/Zazakî (%71,6’sı) olanlardan olduğu görülmüştür.
Katılımcılara yöneltilen “Hanenizde 0-18 Yaş Grubundan Çocuk Var Mı? Sorusuna, %68,6’sı Evet, %31,4’ü Hayır yanıtlarını vermişlerdir. Hanelerinde bu yaş grubundan çocuk bulunanlara onlarla Anadilinizi Konuşuyor Musunuz? Sorusu yöneltilmiş; %75,5’i Evet, %24,5’i Hayır demiştir.
“Hayır” diyen %24,5’lik kesime yöneltilen “Hanedeki Çocuklarla Anadilinizde Konuşmama Nedeniniz Nedir?” sorusuna, katılımcıların %45,5’i Çevremiz hep Türkçe konuştuğu için, %20,5’i Öğretecek kadar iyi bilmediğim için, %18,8’i Anadilimi bilmediğim için, %12,5’i Okul hayatında zorlanmaması için demiştir.
“Hanede Bulunan Bu Yaş Grubundaki Çocuklara, Anadillerini Öğretmek İçin Ne Kadar Çaba Sahibisiniz?” Sorusuna toplamda %80’i çabaladığını söylerken;
“Hanenizde Yaşayan ve Okul Çağındaki Çocuklar İçin Hiç Anadilde Eğitim Talebinde Bulundunuz Mu?” Sorusuna ise %50,6’sı Hayır, %49,4’ü Evet yanıtlarını vermişlerdir.
“Hanenizde Yaşayan ve Okul Çağında Olan Çocuklar İçin; Okullarda Verilen ve Seçmeli Olan “Yaşayan Diller ve Lehçeler” Dersi Talebinde Bulundunuz Mu? Sorusuna katılımcıların %54,5’i Hayır, %45,5’i Evet yanıtlarını vermişlerdir
Okuldan Seçmeli ders talebinde bulunanlara “Sonuç Ne Oldu?” diye sorulmuş; %44,2’si Talep ettiğimiz halde hiçbir sınıf açılmadı, gerekçe de bildirilmedi, %21,5’i Talep ettiğimiz halde talep
sayısı sınırlı denerek hiçbir sınıf açılmadı, %16,6’sı Talep ettiğimiz halde öğretmen olmadığı gerekçesiyle sınıf açılmadı demiştir. Başvuranların sadece %16,3’ü Talep ettiğimiz anadilde çocuklar için sınıf açıldı yanıtını vermiştir.
Yine Okuldan Seçmeli ders talebinde bulunmayanlara, “Neden Talepte Bulunmadığı” sorulmuş; %27,9’u Böyle bir seçmeli ders olduğunu bilmiyorduk, %18,9’u Yaşayan diller kapsamında anadilimizde eğitim tercih ettiğimizde değişik gerekçelerle reddedildiği için, %18,7’si Bu konudaki tercihlerimiz dikkate alınmayıp okul idaresi tarafından çocuklar farklı bölümlerde eğitimlere tabi tutulduğu için, %11’i Yaşayan diller ve lehçeler kapsamındaki seçmeli derslerin anadil öğrenimine katkı sunmadığına inandığım için ve %10,5’i Çocuklar okulda ayrımcılığa maruz kalmasın diye talepte bulunmadığını bildirmiştir.
Çocukların Anadillerinde Eğitim Görmelerini İster Misiniz? Sorusuna katılımcıların %99,1’i Evet yanıtını vermişlerdir.
“Genel Olarak, Okullarda Verilen Yaşayan Diller ve Lehçeler Kapsamındaki Anadil Eğitimlerini Nasıl Değerlendiriyorsunuz?” Sorusuna katılımcıların toplamda %80’i Yetersiz, derken, %13,7’si Fikrim Yok, demiştir.
Anadilde Eğitim Eğitim/Öğretim İçin Düşünceniz Nedir? sorusuna katılımcıların %87,9 gibi ezici çoğunluğu “Okul öncesinden başlayarak öğretim anadilde olmalı”, %8,4’ü “İlkokuldan itibaren öğretim anadilde olmalı” ve %2,9’u “Anadil kursları veya anadil öğreten seçmeli dersler yeterli” yanıtlarını vermişlerdir.
“Anadilinizin Korunması ve Geliştirilmesi Gerektiğini Düşünüyor Musunuz?” sorusuna katılımcıların %99,2’si Evet yanıtını vermişlerdir.
Anadilinizin Varlığını Sürdürmesi Önünde En Büyük Tehlike Sizce Nedir? sorusuna katılımcıların %46,5’i Anadilde Eğitimin Olmaması, %24,1’i Baskı ve Asimilasyon Politikaları, %14,3’ü Ailelerin Çocuklarıyla Türkçe Konuşması, %9,1’i Yasal Statünün Olmaması yanıtlarını vermişlerdir.
Anadilinizin Korunması ve Geliştirilmesi İçin Öncelikli Olarak Neler Yapılmasını Önerirsiniz? sorusunu yönelttiğimiz ve çoklu yanıt aldığımız soruda katılımcılarımız,
Aileler Çocuklarına Anadillerini Öğretmeli seçeneğini %88’i 1.öncelik
Yasal/Anayasal Güvencelere Kavuşmalı seçeneğini %87,9 u 1.öncelik,
Anadilin Gündelik Hayatın Her Alanında Kullanımı Güvenceye Kavuşmalı seçeneğini %86,9 u 1.öncelik olarak
Eğitim/Öğretim Dili Olmalı seçeneğini %84,1’i 1.öncelik;
Farklı Anadil Nedeniyle Ayrımcılık Yapanlara Etkin Yasal İşlem Yapılmalı seçeneğini %81’i 1.öncelik;
Resmi Dil olarak Kabul Edilmeli seçeneğini %77,9’u 1.öncelik olarak işaretlemiştir.
II.ÇALIŞMA
Okullarda Türkçe dışında farklı anadillere mensup öğrencilere ve “Yaşayan Diller ve Lehçeler Seçmeli Dersine” ilişkin soruların yer aldığı ve sadece ilk-orta ve lise düzeyinde öğretmenlik yapanların katılımına açık tutulan online “Anadil” anketimize; “İstanbul”, “Van”, “Diyarbakır”, “Şırnak”, “Kocaeli”, “Şanlıurfa”, “Hakkâri”, “Siirt”, “Bingöl”, “Batman”, “Ağrı” ve “Mardin” illerinde öğretmenlik yapan 138 kişi katılmıştır.
Araştırma grubunda yer alan öğretmenlerin görev yaptıkları “Okul Düzeyi” dağılımına baktığımızda; %33,3’ü “Lise”, %34,8’i “Ortaokul” ve %31,9’u ise “İlkokul” da görev yapan öğretmenlerden oluşmuştur.
Katılımcılara “Görev Yaptığınız Okulda Seçmeli Olan “Yaşayan Diller ve Lehçeler” Dersi Verilmekte Midir?” sorusu yöneltilmiştir. Buna göre katılımcıların %89,1’i “Hayır”, %10,9’u ise “Evet” demiştir. Bu soruya İlkokul Düzeyinde öğretmenlik yapanların %6,8’i, Lise Düzeyinde öğretmenlik yapanların, %4,3’ü, Ortaokul Düzeyinde öğretmenlik yapanların, %20,8’i “Evet” demiştir.
İlgili soruya “Hayır” diyenlere “Görev Yaptığınız Okulda Yaşayan Diller Dersi Neden Verilmemektedir? Sorusu yöneltilmiş, %26,8’i “İdari/Politik Tutumlardan Dolayı”, %16,3’ü “İlkokul ve Lise Düzeyinde bu seçmeli ders yok”, %13’ü “Talep/İstek Yok”, %11,4’ü “Uzman/Öğretmeni Bulunmadığı İçin”, %8,1’i “Bilgim Yok”, %5,7’si “İdareci/Veli Korkuyor yanıtlarını vermiştir.
“Görev Yaptığınız Okulda, Yaşayan Diller ve Lehçeler Seçmeli Dersleri, Kapsamında Hangi Dillerde Öğretim Verilmektedir?” sorusuna katılımcıların; %77,5’i “Hiçbiri verilmemektedir” derken, %11,6’ı “Cevap Yok/Fikrim Yok”, %8’i “Kürtçe/Kurmancî”, %2,2’si “Kürtçe/Zazakî” ve %0,7’si ise “Ermenice” yanıtlarını vermiştir.
Ayrıca katılımcılara “Gözlemleyebildiğiniz Kadarıyla; Yaşayan Diller Dersinde Öğrenciler En Çok Hangi Dillerde Öğretim Görmeyi İstemektedir?” diye sorulmuş; %61,6’sı “Kürtçe/Kurmancî”, %18,8’i “Hiçbiri”, %10,9’u “Cevap Yok/Fikrim Yok”, %6,5’i “Kürtçe/Zazakî”, %0,7’si “Arapça”, %0,7’si “Çerkezce” ve %0,7’si ise “Ermenice” şeklinde yanıt vermiştir.
Bu defa katılımcılara “Okulunuzda Öğrenciler “Yaşayan Diller ve Lehçeler” kapsamında kendi Seçtikleri Dillerde Öğretim Görebilmekte Midirler?” sorusu yöneltilmiştir. Buna göre
katılımcıların; %79’u “Hayır”, %10,1’i “Cevap Yok/Fikrim Yok”, %7,2’si “Kısmen” ve %3,6’sı ise “Evet” yanıtlarını vermişlerdir. Ardından “Sizce Neden Seçtikleri Dilde Öğretim Görememektedirler?” Diye sorulmuş; katılımcıların %34,1’i “Okul İdaresi Bu Konuda İsteksiz Davranmaktadır”, %21’i “Okulda İlgili Dersleri Verecek Uzmanlar/Öğretmenler Bulunmamaktadır.”, %12,3’ü “Az Sayıda Talep Olunca Sınıf Açılmamaktadır.” Demiştir.
Katılımcılara “Genel Olarak Öğrencilerin ‘Yaşayan Diller ve Lehçeler’ Seçmeli Dersi Kapsamında Aldıkları Anadil Öğretimlerini Verimli Buluyor Musunuz?” sorusu da yöneltilmiş, bu soruya %37’si “Fikrim Yok/Bilmiyorum” yanıtını verirken; %34,1’i “Hayır”, %18,1’i “Evet” ve %10,9’u ise “Kısmen” demiştir.
“Uygulanmakta Olan Anadili Eğitimlerini Verimli Bulmuyorsanız Neden?” sorusuna ise; %45,5’i “Uzman Öğretici ve Materyal Eksikliğinden Dolayı”, %30,3’ü “Anadilde Eğitim Olmadığı İçin”, %2,9’u “Böyle Bir Uygulama Yok”, %12,1’i “Müfredat Dersi Olmadığı İçin” şeklinde yanıt vermiştir.
“Okulunuzda “Yaşayan Diller ve Lehçeler” Seçmeli Dersi Kapsamında Konumlandırılan Öğretmenler Var Mı?” sorusuna katılımcıların sadece %10,9’u “Evet” demiştir.
“Türkiye’de Var Olan Anadillerde Eğitim ve Öğretimin Önündeki En Önemli Birinci Engelin Ne Olduğunu Düşünüyorsunuz?” sorusuna %31,9’u “İdari ve Politik Açıdan Ayrımcılık ve Dışlayıcılık”, %24,6’sı “Asimilasyon/Devlet Politikaları”, %10,9’u “Yasal ve Anayasal Düzeyde Tanınmaması”, %7,2’si “Uzman ve Materyal Yetersizliği”, %6,5’i “Anti Demokratik Eğitim Sistemi” yanıtını vermişlerdir.
Yine öğretmenlere “Okulunuzda Türkçe Dışında Anadili Olan Öğrenciniz Oldu Mu?” sorusu yöneltilmiştir. Bu soruya %85,5’i “Evet” derken; bu defa “Türkçe Dışında Anadili Olan Öğrencilerinizle İletişim/Anlama/Anlatma Sorunu Yaşadınız Mı?” sorusu yöneltilmiştir. Buna katılımcıların; %40,6’sı “Hem İletişim Kurmada ve hem de Dersi Kavratmada Oldukça Zorlandım”, %27,5’i “Çoğunun Dilini Bildiğim İçin İletişimde ve Kavratmada Zorlanmadım”, %16,7’si “Hayır Yaşamadım”, %8’i “Sadece Dersi Kavratmakta Zorlandım”, %4,3’ü “Resmi Dil Zorunluluğu Nedeniyle Çocukların Anadilleri ile Pek İlgilenmedim, Dersimi Anlattım Geçtim” demiştir.
“Öğrencilerinizin Okulda Türkçe Dışında, Sahip Olduğu Anadilinde Rahatlıkla Konuşabildiğini düşünüyor Musunuz?” sorusuna katılımcıların; %54,3’ü “Hayır”, %31,2’si “Kısmen”, %13,8’i “Evet” derken; “Öğrencinizin Okulda, Türkçe Dışında, Anadilinde Konuştuğunda Ayrımcılığa Uğradığını Düşünüyor Musunuz?” sorusuna katılımcıların; %47,8’i “Evet”, %30,4’ü “Kısmen”, %18,1’i “Hayır” yanıtını vermiştir.
“En Çok Hangi Anadiline Mensup Öğrencilerin Ayrımcılığa Uğradığını Düşünüyorsunuz?” sorusuna toplamda %67,4’ü “Kürtçe”, %20,3’ü “Hepsi” demiştir.
Yine “Öğrenci, Okulda Türkçe Dışında Anadilinde Konuştuğunda Okul İdaresi veya Öğretmenler Arasında Olumsuz Bir Tutuma Maruz Kaldığı Oluyor Mu?” sorusu yöneltilmiş, katılımcıların; %39,9’u “Kısmen”, %37’si “Evet”, %23,2’si “Hayır” demiştir.
Ardından “Öğrenci, Okulda Türkçe Dışında Anadilinde Konuştuğunda Okulda Herhangi Bir Yaptırıma Uğruyor Mu? Uğruyorsa Ne Tür Bir Yaptırıma Uğruyor?” sorusu yöneltilmiştir. Buna katılımcıların; %42’si “Hayır”, %6,5’i “Cevap Yok/Fikrim Yok derken; geriye kalan toplam %51,5’i öğrencinin “Disiplin Uyarılarından” “Ötekileştirilmeye” kadar değişik yaptırımlara maruz kalabildiğinden bahsetmiştir.
Türkçe Dışındaki Anadillerin Korunması ve Geliştirilmesi İçin Sizce Birinci Öncelikli Olarak Neler Yapılmalı?” sorusu ise katılımcıların; %34,8’i “Eğitim Dili Anadilde Olmalı”, %21,7’si “Anadil Eğitimi Yasal/Anayasal Güvence Altına Alınmalı”, %8,7’si “Anadillere Karşı Önyargı ve Ayrımcılığın Giderilmesi İçin Politikalar Üretilmeli” yanıtlarını vermiştir.
Raporun tamamını ve ayrıntılı grafiklere ulaşmak için tıklayınız…
