I.BÖLÜM: GİRİŞ/ÖZET
AMAÇ VE YÖNTEM:
Toplumların sağlık düzeyinin izlenmesinde kullanılan temel göstergelerden biri bebek ölüm hızıdır. Bebek ölüm hızı; sağlık hizmetlerine erişim, yaşam koşulları, bölgesel gelişmişlik farkları ve nüfus dinamikleri hakkında önemli bilgiler sunan kritik bir demografik parametredir. Bu nedenle söz konusu göstergenin yıllar içindeki değişimi, hem ülke genelindeki hem de bölgesel düzeydeki gelişim eğilimlerinin takip edilmesi açısından önem taşımaktadır.
SAMER Saha Araştırmaları Merkezi olarak hazırlanan bu çalışma ile TÜİK’in 2014–2024 yıllarına ait bebek ölüm hızı verileri, beş yaş altı ölüm verileri ve kişi başına düşen hekim sayısı değerlendirilmiş, Türkiye geneli, bölgeler ve Doğu–Güneydoğu Anadolu bölgelerine bağlı iller düzeyinde nicel bir analiz yapılmıştır. Çalışmada öncelikle Türkiye ortalaması incelenmiş, ardından bölgesel ortalamalar karşılaştırılmış, son aşamada ise bölge illerinin yıllar içerisindeki konumu hem Türkiye ortalamasına hem de bağlı bulundukları bölge ortalamasına göre değerlendirilmiştir. Bu çalışma kapsamında Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine bağlı toplam 23 il incelenmiştir. Çalışmada yer alan iller şunlardır:
Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Hakkâri, Iğdır, Kars, Kilis, Malatya, Mardin, Muş, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak, Dersim ve Van.
Bu illere ait bebek ölüm hızı verileri yıllar bazında karşılaştırılmış, her ilin hem Türkiye ortalamasına hem de kendi bölge ortalamasına göre konumlanışı tablo ve grafiklerle değerlendirilmiştir.
BULGULAR
BEBEK ÖLÜM HIZI (2014–2024)
TÜİK verilerine göre Türkiye’nin bebek ölüm hızı 2014–2024 döneminde binde 11,1’den binde 9’a düşmüştür. 2014–2019 arasında düzenli azalma görülmüş, 2021’de kısmi artış (binde 9,4), 2023’te daha belirgin bir yükselme (binde 10,1) yaşanmış; 2024 yılında ise hız yeniden binde 9 seviyesine gerilemiştir. Genel eğilim, dönem boyunca azalma yönündedir.
Bölgeler incelendiğinde Güneydoğu Anadolu, Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgelerinin tüm yıllarda Türkiye ortalamasının üzerinde seyrettiği görülmektedir. Orta Anadolu Bölgesi çoğu yıl ortalamanın üzerinde, bazı yıllar ise ortalamaya yakın bir düzeydedir. Akdeniz Bölgesi, yıllar içinde Türkiye ortalamasına yakın seyretmekte; bazı yıllarda hafifçe üzerine çıkmakta, bazı yıllarda altına inmektedir.
Batı Anadolu, Batı Marmara, Doğu Marmara, Ege, İstanbul, Doğu Karadeniz ve Batı Karadeniz bölgeleri ise incelenen dönemde Türkiye ortalamasının altında yer almakta ve düşük bebek ölüm hızı seviyelerini korumaktadır.
Doğu Anadolu’nun alt bölgelerinde (Bingöl, Bitlis, Van’ın içinde yer aldığı alt bölge grupları) bebek ölüm hızı zaman zaman Türkiye ortalamasının üzerine çıksa da genel seyir dalgalı olup bazı yıllarda Türkiye ortalamasının altında, bazı yıllarda üzerinde gerçekleşmiştir.
BEBEK ÖLÜM HIZI İL BAZLI BULGULAR (2014–2024)
Aşağıda Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine bağlı iller, 2014–2024 dönemi boyunca kendi bölge ortalamalarıyla karşılaştırılmış ve yıllar içinde ortalamanın üzerinde ya da altında yer alma durumlarına göre gruplandırılmıştır. Değerlendirme yalnızca nicel eğilimlere dayanmaktadır.
- BÖLGE ORTALAMASININ ÜZERİNDE SEYREDEN İLLER
2014–2024 dönemi boyunca bazı iller, çok sayıda yılda bölge ortalamasının üzerinde bebek ölüm hızı değerlerine sahiptir. Bu iller, genel olarak bölge ortalamasına kıyasla daha yüksek hızlara sahip illerdir.
Bölge ortalamasının üzerinde seyreden iller:
- Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin, Şırnak, Hakkâri, Muş, Ağrı, Kilis, Van (bazı yıllar yakınsa da genel eğilim üstündedir), Bitlis, Bingöl
Bu illerde bebek ölüm hızlarının, dönem boyunca bölge ortalamasının üzerinde yer aldığı yıllar daha yoğundur. Hızların ülke ortalamasına göre de çoğu yıl yüksek seyrettiği görülmektedir.
- BÖLGE ORTALAMASININ ALTINDA VEYA BÖLGEYE YAKIN SEYREDEN İLLER
Bazı iller, 2014–2024 döneminin büyük bölümünde bölge ortalamasının altında veya bölge ortalamasına yakın düzeyde konumlanmıştır. Bu iller genel olarak daha düşük bebek ölüm hızı değerleri ile karakterize olmaktadır.
Bölge ortalamasının
altında veya bölge ortalamasına yakın seyreden iller:
- Diyarbakır, Malatya, Elazığ, Erzincan, Ardahan, Iğdır, Adıyaman, Erzurum, Kars, Siirt
Bu illerde bebek ölüm hızı yıllara göre değişiklik gösterse de genel eğilim olarak bölge ortalamasının altında seyretmiş veya bölge ortalamasına yakın değerlerde gerçekleşmiştir. Bazı yıllarda ortalamanın üzerine çıkılsa da uzun dönem eğilimi daha düşüktür.
Toplu Genel Değerlendirme
2014–2024 döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki iller arasında belirgin bir farklılaşma olduğu görülmektedir:
Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin, Şırnak ve Hakkâri gibi iller bebek ölüm hızı açısından bölge ortalamasının üzerinde seyretme eğilimi gösteren iller olarak öne çıkmaktadır. Diyarbakır, Malatya, Elazığ, Erzincan ve Ardahan ise bölge ortalamasının altında kalan ve daha düşük hızlara sahip iller grubunda yer almaktadır. Bu dağılım, bölgeler arası değil aynı bölge içindeki iller arasındaki farklılığı göstermesi açısından önem taşımaktadır.
5 YAŞ ALTI ÖLÜM HIZI BULGULARI BÖLGE VE İL KARŞILAŞTIRMALI GENEL DEĞERLENDİRME
2014–2024 döneminde 5 yaş altı ölüm hızları incelendiğinde, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin büyük bölümünün hem Türkiye ortalamasının hem de bağlı bulundukları bölge ortalamasının üzerinde yer aldığı görülmektedir. Buna göre Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden Şanlıurfa, Gaziantep, Mardin, Şırnak, Siirt, Batman, Kilis, Adıyaman ile Doğu Anadolu Bölgesi illerinden Hakkâri, Muş, Bingöl, Bitlis, Ağrı, Kars, Iğdır, Van, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum pek çok yılda hem Türkiye hem bölge ortalamasının üzerinde seyretmiştir. Bu iller, bebek ölüm hızı bulgularında da benzer biçimde ortalamanın üzerinde konumlanmış olup, iki gösterge arasında paralel bir eğilim söz konusudur. Öte yandan Dersim, Erzincan, Ardahan gibi iller ise dönem boyunca çoğunlukla hem Türkiye hem bölge ortalamasının altında yer almış, 5 yaş altı ölüm hızları bebek ölüm hızlarıyla uyumlu biçimde daha düşük düzeylerde seyretmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde, beş yaş altı ölüm hızlarının dağılımı bebek ölüm hızı eğilimleriyle büyük ölçüde paralellik göstermekte; Türkiye ortalamasının üzerinde seyreden illerin büyük çoğunluğunun aynı zamanda bölgesel ortalamalarının da üzerinde konumlandığı, ortalamanın altında kalan illerin ise her iki göstergede de benzer şekilde düşük değerler sergilediği görülmektedir.
III. BÖLÜM: SAĞLIK HİZMETLERİNE ERİŞİM BULGULARI
Bin Kişi Başına Düşen Toplam Hekim Sayısı (2014–2023)
TÜİK verilerine göre Türkiye’de bin kişi başına düşen toplam hekim sayısı 2014 yılında 1,7 iken 2023 yılında 2,4 seviyesine yükselmiştir. On yıllık dönemde hekim sayısındaki artış Türkiye genelinde düzenli bir iyileşmeye işaret etmektedir. Ancak bölgeler ve iller arasında belirgin farklılaşmalar bulunmaktadır.
Türkiye Ortalamasının Altında Kalan İller
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya bağlı birçok il, incelenen dönem boyunca Türkiye ortalamasının altında seyretmiştir. Özellikle Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Iğdır, Mardin, Muş, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak, Van ve kısmen Adıyaman ile Kars, dönem boyunca ortalamanın altında kalan iller arasında yer almaktadır. Bu illerin büyük bölümünde hekim sayıları yıllar içinde artış gösterse de Türkiye ortalamasıyla aradaki fark korunmuştur. Aynı illerin büyük kısmının bebek ve beş yaş altı ölüm hızlarında da Türkiye ortalamasının üzerinde yer aldığı görülmektedir; bu durum sadece eşzamanlılık olarak not edilmiştir.
Türkiye Ortalamasına Yakın veya Üstünde Seyreden İller
Bölgedeki bazı iller ise hekim sayısı açısından Türkiye ortalamasına yakın değerler göstermiştir. Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Kilis, Malatya, Dersim bu grupta yer almakta; özellikle Elazığ, Erzurum, Erzincan, Malatya ve Dersim birçok yılda Türkiye ortalamasının üzerinde değerlere ulaşmaktadır. Bu illerin bebek ve beş yaş altı ölüm hızları incelendiğinde, hekim sayısının Türkiye ortalamasına yakın veya üzerinde olduğu yıllarda ölüm hızlarının da görece daha düşük seyrettiği görülmektedir.
Veriler sonucunda, Bölge illeri arasında hekim sayısının yükseldiği, ancak Türkiye ortalamasıyla farkın korunduğu görülmektedir. Türkiye ortalamasının belirgin biçimde altında kalan illerin büyük bölümü Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yoğunlaşmaktadır. Bu tablo, bebek ve beş yaş altı ölüm hızlarının yüksek seyrettiği illerle kısmen paralellik göstermektedir; ancak bu rapor yalnızca nicel tespitlere dayanmakta olup neden-sonuç ilişkisine dair herhangi bir çıkarım yapılmamıştır.
- BÖLÜM: SONUÇ
2014–2024 dönemine ilişkin TÜİK verilerinin değerlendirilmesi sonucunda, Türkiye’de bebek ve beş yaş altı ölüm hızlarında genel olarak azalma yönünde bir eğilim bulunduğu, ancak bölgesel ve il düzeyinde belirgin farklılıklar olduğu görülmektedir. Güneydoğu Anadolu, Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgeleri on yıllık dönem boyunca Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmiş; Batı Anadolu, Batı Marmara, Doğu Marmara, Ege ve İstanbul ise çoğunlukla Türkiye ortalamasının altında konumlanmıştır. Bu dağılım, bölgesel düzeydeki sosyo-demografik farklılıkların ölüm hızı göstergelerine yansıdığını ortaya koymaktadır.
İl bazında bakıldığında, Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin, Şırnak, Hakkâri, Muş, Ağrı ve Kilis gibi iller hem bebek hem beş yaş altı ölüm hızlarında bölge ortalamalarının üzerinde seyretme eğilimi göstermiştir. Diyarbakır, Malatya, Elazığ, Erzincan, Ardahan ve Dersim gibi iller ise dönem boyunca çoğunlukla bölge ortalamalarının altında veya ortalamaya yakın düzeylerde konumlanmıştır. Beş yaş altı ölüm hızlarının dağılımı, bebek ölüm hızı bulguları ile büyük ölçüde paralellik göstermekte; yüksek hızlara sahip iller çoğu göstergede benzer bir konumlanış sergilemektedir.
Sağlık hizmetlerine erişim kapsamında değerlendirilen bin kişi başına düşen toplam hekim sayısı göstergesinde ise Türkiye genelinde artış olduğu, ancak doğu ve güneydoğu illerinin büyük bölümünün bu dönemde dahi Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmüştür. Hekim sayısının ortalamanın altında seyrettiği illerin önemli bir kısmında bebek ve beş yaş altı ölüm hızlarının da görece yüksek gerçekleştiği görülmektedir.
Genel olarak değerlendirildiğinde, Türkiye’de bebek ve beş yaş altı ölüm hızlarında uzun vadeli bir iyileşme eğilimi olmasına rağmen, bölgesel ve il düzeyindeki farklılaşmaların sürdüğü, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerinin her üç göstergede de Türkiye ortalamasının üzerinde seyrettiği görülmektedir. Çalışmanın bulguları, bölgesel eşitsizliklerin izlenmesi açısından önemli bir veri seti sunmakta ve mevcut durumun nicel bir görünümünü ortaya koymaktadır.